Bursa’da Batı tarzı tiyatro 1879 yılında başladı. Ahmet Vefik Paşa’nın öncülüğünde çoğunluğu Ermeni oyunculardan oluşan Osmanlı Tiyatrosu sadece üç yıl faaliyet gösterdi. Aynı yıl Ahmet Vefik Paşa’nın yaptırdığı tiyatro, 1916 yılına kadar ayakta kaldı. Sonrasında 1927 yılında Türk Ocağı’na, 1931 yılında Cumhuriyet Halk Partisi’ne bağlı olarak ve bir yıl sonra Halkevi’nin öncülüğünde kurulan temsil kolu, 1951 yılına kadar şehrin tiyatro kültürünü belirleyici rol üstlendi.
Eski Halkevi binasında 1957 yılından beri haftada altı gün oyun sahneleyen Bursa Devlet Tiyatrosu, Anadolu’nun en önemli tiyatroları arasında yer almaktadır. 2014 yılında Balkan Ülkeleri Tiyatro Festivali başlaması ise yeni bir heyecan yarattı. Artık Ahmet Vefik Paşa’nın diktiği fidan büyüdü, dalları Balkan ülkelerine kadar uzadı.
Eşik, İBBŞT, 1998-1999
Bursa göçmen şehridir. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan (93 Harbi), 1912-13 Balkan Savaşları ve 1923’te imzalanan Lozan Antlaşması sonucunda mübadele ile Balkan ülkelerinden ve Kafkasya’dan göç almıştır. 1960’lı yıllardan sonra ise Karadeniz, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu bölgelerinden gelenlerin ekmek kapısı olmuştur. Köyündeki evini, toprağını satanlar büyük umutlarla Bursa’ya göç etmiş, o yıllarda merkezin dışında sayılan, günümüzde Osmangazi ve Yıldırım ilçelerinde yer alan mahallelere yerleşmiştir.
Benim ailem de göç edenlerden. 1965 yılında Artvin’den Ankara’ya, 1978 yılında Bursa’ya göç etmiştir. Köyde doğru düzgün eğitim yoktu. Doktor yoktu. Yeterince para da yoktu. Eğitim almak veya çalışmak için şehre gidenler yaz aylarında köye gelince, sanki şehirde yaşamak bedavaymış gibi orayı öylesine çok överler ki, köyde yaşayanların aklı ‘şehrin güzelliklerinde’ kalırdı. Bir gün dedenden kalan ahşap evi satarsın. Dedenden kalan toprağı da elden çıkarırsın. Danaları, koyunları… Otobüse binip şehre gelirsin. Çok paran var zannedersin. Şehirde paradan daha değerli bir şey vardır: Yol yordam bilmek.
Eşik, Ankara Devlet Tiyatrosu, 2009-2010
Gecekondu mahallesinde yaşarsın. Ankara’da bir evin içinde beş çocuk, anne, baba toplam yedi kişi. Baba bir şekilde hayat gailesinin içindedir. Peki, anne ne halde? Bütün hayatı evden oluşur. Evi temizlemek, yemek yapmak, cam silmek. Sıkıntılar bitmez. Çocuklar büyür, üst baş lazım. Köyde cebinde para yoksa dahi rahat bir hayat yaşayabilirdin. Kenarda peynirin, balın olurdu. Patates, soğan zaten her daim vardır. Tavukların, koyunların hepsi senindi, bedavaydı. Şehirde her şey ateş pahası. Kıyafetler değişecek. Eşyaların yenisi alınacak. Köyde bedava olan su, odun, şehirde parayla. Şehirde yaşamak çok zordur. Anne her şeyi görür, bilir, ama bir türlü çözüm üretemez. Baba çözüm üretmeye çalışır, ama o da başarılı olamaz. Şehre gelen ilk kuşak acı çeker. Bir türlü şehrin parçası olamazlar. Annenin şehri, dünyayı tanımasının tek yolu televizyondur. Bursa’ya geldiğinde Uludağ’ı dahi göremeden ölür.
Eşik, Küba Teatro Gaviota, 2018-2019
Bütün bunlar, Balkan Ülkeleri Tiyatro Festivali kapsamında Novi Pazar Bölge Tiyatrosu’nun sahnelediği Eşik oyununu seyrettikten sonra aklıma geldi.
Hasan Erkek, Eşik oyununun sonunda Kerem’in ağzından yaşananları özetler:
“Biz bir eşikteyiz aslında… Bizim çocuklarımız, senin çocukların, benim çocuklarım, onlar olmasa bile torunlarımız böyle acı çekmeyecek… Onlar mutlu olmanın yolunu bulacaklar… Bizim payımıza da bu düştü ne diyelim… Ama dedim ya, yine de sineye çekmememli, mücadele etmeliyiz.”
Eşik, Sırbistan Novi Pazar Bölge Tiyatrosu, 2022-2023
Tiyatro müdürü Sadettin Mujezinovic’in anlattığına göre, Novi Pazar yani Yeni Şehir, Sırbistan’ın güneyinde yer alan sınır şehridir. 100 bin civarı nüfusunun çoğunluğu Müslüman Boşnak’tır. Tiyatronun kadrosu da Boşnak ve Sırplar’dan oluşmaktadır. Müslüman halk, Türkiye ile gönül bağı kurmakta, Türkiye’yi ağabey olarak görmektedir. Geçen ay meydana gelen Kahramanmaraş depreminde 200 bin Euro yardım toplanmış, halk elinden gelen desteği vermiş.
2003 yılında kurulan Novi Pazar Bölge Tiyatrosu, oyunlarını birçok etkinliğe ev sahipliği yapan 600 kişilik salonda sahnelemektedir. 2021 yılında eski Yugoslavya Ülkeleri arasında verilen ‘Balkanların En İyi Sahne Ödülü’nü kazanmış. Yüz yıllık, seksen yıllık tiyatrolarla rekabet ederek kendi tiyatro dilini oluşturmaya çalışmaktadır.
Eşik, Sırbistan Novi Pazar Bölge Tiyatrosu, 2022-2023
Novi Pazar Bölge Tiyatrosu ekibi ile Bursa’ya geldikleri gün, 4 Mart’ta Gölyazı’ya gittik. Ekiple birlikte Faik Bey Konağı’nda yemek yedikten sonra, Gölyazı’yı tepeden seyrettik. Ne yazık ki, akşam festival açılışı olduğu için sokaklarda dolaşamadan Bursa’ya dönmek zorunda kaldık.
Eşik oyunun yönetmeni Stevan Bodroza (d. 1979), serbest yönetmen olarak çalışıyor. Belgrad’da ve birçok tiyatroda oyunlar yönetmiş, önümüzdeki aylarda Bosna Hersek’te yöneteceği oyunun hazırlıklarını yaptığından bahsetti. Novi Pazar Bölge Tiyatrosu’nda daha önce Çığ oyununu yönetmiş. Bu oyun Tuncer Cücenoğlu’nun en çok çevrilen ve sahnelenen oyunudur. Kadıncıklar ile birlikte Türkiye Tiyatrosu’nun yüz akıdır.
Stevan Bodroza Türkiye Tiyatrosu’na ilgi duyuyor. Gölyazı’da sohbet sırasında Murathan Mungan’ın Geyikler Lanetler oyununun üzerinde çalıştığından bahsetti. Kim bilir, belki önümüzdeki yıllarda bu oyunla Bursa’ya yeniden gelirler. Özen Yula’nın oyunlarını da beğendiğini söyledi ki, bu durum bir bakıma, Türkiye Tiyatrosu’nun son 20 yılda yaptığı atılımın da bir yansıması gibi.
2003 yılında devlete bağlı olarak kurulan Novi Pazar Bölge Tiyatrosu, 2020 yılında Tuncer Cücenoğlu’nun yazdığı Çığ oyunuyla 2020 yılında gelmiş, korona salgını nedeniyle sadece bir kere 13 Mart’ta oyunu sahneleyebilmişti. Ertesi günkü oyun salgın nedeniyle iptal edildiği için geri dönmek zorunda kalmışlardı.
Sırbistan Novi Pazar Bölge Tiyatrosu ekibi
Üç yıl sonra, Hasan Erkek’in yazdığı Eşik oyunuyla festivale katıldılar. Eşik oyunu 1997 yılında Bakırköy Belediyesi Yunus Emre Ödülünü kazanmış, 1998-1999 sezonunda İstanbul Şehir Tiyatroları’nda, 2008-2009 sezonunda Ankara Devlet Tiyatrosu’nda, 2018-2019 sezonunda Küba’da Teatro Gaviota’da sahnelenmiştir.
Prof. Dr. Ayşegül Yüksel’in oyunu tanıtan yazısında belirttiğine göre, Bedel (1960’lar, köy), Eşik (1970’ler, şehre göç), Çark (1980’ler şehirde tutunma mücadelesi) adıyla üçlemenin ikinci oyunudur. İlk ve üçüncü oyunu okuma imkânım olmadı. Eşik Hasan Erkek’in gençlik yıllarında yazdığı bir oyun. Anlatım dili çok sade, akıcı. Kendine özgü tiyatro anlatım dili oluşturmuş.
Uğur Ozan Özen, Sırbistan Novi Pazar Bölge Tiyatrosu Müdürü Sadettin Mujezinovic ile
Eşik, Sırbistan’da 24 Mayıs 2022’de prömiyer yapmış. Savaşlar, ekonomik hayattaki bozulma ve daha birçok sebep nedeniyle aileler köyünden şehre göç etmiştir. Her ülkenin tarihinde göç olgusu vardır, var olacaktır. Hasan Erkek, bu oyunla göç olgusu üzerinden bizim hikâyemizi anlatıyor.
Oyunda Halil’in ailesinin şehre göç ettikten sonra var olma mücadelesini seyrediyoruz. 5 Mart akşamı devlet tiyatrosunda oyunu seyreden birçok kişi, kendi ailesi ile bağlantı kurmuş, ailesinden anlatılanlar ile karşılaştırmıştır.
Uğur Ozan Özen, Yönetmen Stevan Bodroza ile
Halil iş kurmaya, kısa yoldan para kazanarak ailesine iyi bir hayat sağlamak, yeni eşyalar alarak şehirli gibi yaşamak istiyor. Televizyon ailenin alışkanlıklarını değiştiriyor. Hayatlarının merkezi oluyor. Halil’in Feride’nin çok sevdiği Küheylan’ı satması, oyunun ilk kırılma noktası. İkinci kırılma noktası ise İpek’e görücü geleceğini söyleyen, Durmuş’un eve gelmesi, konuşacak birçok konu varken İpek’in çok sevdiği kekliği satın almak istediğini özellikle belirtmesidir. Aile artık kaybetmeye başlamıştır.
Dramın merkezinde Feride yer alıyor. Bütün hayatı evde kâh temizlik yaparak kâh eşyaları, kıyafetleri düzenlemekle geçiyor. Şehrini gezememiş, mahallesinin dışındaki hayatı tanımamıştır. Üzerindeki üç beş giysi ile idare ediyor. Oğlu Mıstık engelli. En çok ona üzülüyor. Büyük oğul, Kerem Tıp Fakültesi’ni kazanmış. Okulu yarıda bırakıp İstanbul’dan eve dönmüş. Mıstık’ı kaybettikten sonra en Feride’yi çok üzen konu büyük oğlunun okulu bırakması.
Uğur Ozan Özen, Sırbistan Novi Pazar Bölge Tiyatrosu ekibiyle
Halil ve Feride’yi oynayan iki oyuncu Rifat Ritatovic ve Lemana Becirovic Binjos oyunun en iyilerindendiler. İpek ise sudan çıkmış balık gibi. Ne konuşacağını, kiminle arkadaşlık kuracağını bilmiyor. Sevil’in hayatına özeniyor.
Dede Musa ve babaanne Elif, sahnede çok az görünüyor. Perdenin arkasında Elif’in oğluna sitemini seyrediyoruz. Sanırım tiyatroda yaşlı oyuncu olmayınca, İpek rolündeki oyuncu, babaanne rolünü oynuyor. Aynı sıkıntı Mıstık rolündeki oyuncu da var. Oyuncunun yaşı role uygun değil.
Eşik, Sırbistan Novi Pazar Bölge Tiyatrosu, 2022-2023
Bütün bunların dışında Halil ve Feride’nin kıyafetleri başarılıyken, tam tersine Sevil ve İpek için daha doğru kıyafetler seçilebilirdi. Sevil’in elinde teyple geldiği, İpek ile birlikte dans ettiği sahneler inandırıcı değildi. Birlikte şarkı söyleyerek de eğlenebilirlerdi. Sevil, İpek’ten çayları aldıktan sonra aniden koltuktan kalkıp gitmesi, “çaylar döküldü” diye düşünen seyirciye aldırış edilmeden İpek’in hiçbir şey olmamış gibi tepsiyi mutfağa götürmesine diyecek söz bulamıyorum.
Sahnenin üzerinde yarım metrelik platform kurulmuş, oyun alanı sahneden ayrılmıştı. Sahnenin sağ tarafında yer alan keklik, oyunun her daim merkezindeydi. Sahnenin sade olması, koltuklar gelince yürünecek yer kalmaması güzel düşünülmüş zıtlıktı. Oyunun başında daha hareketli müzikler oyun ilerledikçe yerini hüzünlü müziklere bırakması çok güzel düşünülmüştü.
Tiyatro ekibiyle iletişim kurmamı sağlayan çevirmen Beytula Ziberovski, Birsen Karacan’a, Münir Alper Doğan’a, Gölyazı’da bizi ağırlayan Süreyya Akçay’a teşekkür ederim.
UĞUR OZAN ÖZEN
Hasan Erkek
*****
“Eşik” Oyunu Üzerine Söyleşi
Oyunun Künyesi:
Yazan: Hasan Erkek
Çeviren: Almira Suljevic.
Yöneten: Stevan Bodroza
Dekor Tasarım: Milica Bajic Djurov
Kostüm Tasarım & Afiş Tasarım: Fatima Durovic
Dramaturg ve Dekor Uygulama: Marija Stojanovic
Işık Tasarım: Radomir Stamenkovic.
Oyuncular: Ema Muratovic, Lemana Becirovic Binjos, Kristina Jevtovic, Rifat Rifatovic, Dusan Zivanic, Haris Seceragic.
