Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi bölümü öğrencisi Meryem Ülkü Aygül, yaklaşık 100 yıl önce Eskişehir’de yayınlanan gazetedeki tiyatro ilanlarının peşine düştü. Aygül’ün Eskişehir.Net Dergi Ağustos sayısı için kaleme aldığı yazıyı okurlarımızla paylaşıyoruz:
Aygül, detaylı araştırmasının ardından “Eskişehir sadece günümüzde değil, geçmişte de sanatın şehriydi. Bunu tarihî bir gazetenin sayfalarını taradığımda fark ettim” dedi.
Eskişehir sadece günümüzde değil, geçmişte de sanatın şehriydi. Bunu tarihî bir gazetenin sayfalarını taradığımda fark ettim. Aslında araştırma konum; tarihî bir gazetede yayımlanmış reklamları “mesaj stratejileri” bakımından incelemekti. Gazetede tiyatroya dair ilanlar da bulunduğundan bu konu, araştırmamın sınırları içine girmiş oldu böylelikle. Araştırmamı 2017 yılında TÜBİTAK Lise Öğrencileri Araştırma Projeleri Yarışması’na sunmuştum, kabul edilmemişti ancak yaşadığım şehrin tarihine ait daha önce ortaya konmamış bilgileri kazandırmak, kabul edilmekten daha önemliydi benim için.
Çalışmamın başlığı “Her Şeyden Bahseder Bir Osmanlı Gazetesi”nde Reklâmın “Hakikat”i… Aslında bu başlıkta esin kaynağım gazetenin kendisidir. “Her şeyden bahseder bir Osmanlı gazetesi” ifadesi, gazete isminin hemen altında her sayıda tekrarlanmış. Bu ifadeyi başlığımda kullanmanın iyi bir fikir olacağını düşündüm. Araştırmamın amacı 1911-1912 yıllarında Eskişehir’de çıkan ve “Hakikat-Anadolu Sesleri” ismiyle sadece Eskişehir’in değil Anadolu’nun sesi olmuş bir gazetede yer alan reklamlardaki mesaj stratejilerinin analizi ile tarihe ayna tutmaya çalışmak, şeklindeydi.
Gazetenin 1911 yılına ait toplam 164 sayısını taradım ve bulduğum 46 reklâmın sektörel ayrımını yaptım. Buna göre reklamları “sağlık, kültür-sanat, turizm, makine sanayi, tekstil, gıda ve hukuk” olmak üzere yedi başlık altında toplayıp reklamın ögeleri ve mesaj stratejileri ekseninde analiz ettim. Veri toplama aracım Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkentliği Ajansı yayınlarından olan “Eskişehir’de Bir Dönemin Aynası HAKÎKAT GAZETESİ (1911-1912)” adlı çalışmanın hem tıpkıbasımı hem de çevrim yazısıdır. Reklamların analizini yapmadan önce tıpkıbasımından, bir görseli olup olmadığını, başlığın nasıl verildiğini, reklamın görsel durumunu kontrol ettim; bu konudaki değerlendirmelerimi tıpkıbasımındaki orijinal hâline göre dile getirdim.
40 sayfa tutan araştırmamın içinde “Kültür-Sanat” alt başlığındaki reklamlar hacimce epey yer kaplıyordu. Bir kültür bombardımanı ile karşılaştım, günümüzdeki gazetelerde olmayan boyutta hem de. Dönemin toplumuna bir kültür yüklemesi yapılıyordu âdeta. Makale ağırlıklı gazeteler, çalışma hedefini “zinde bir Osmanlı heyet-i ictimaiyesi teşkilinde arayan” dergiler ve Batılı tiyatrolarla yeni bir insan profilinin, yeni bir medeniyetin inşa edildiği anlaşılmaktadır. Bu kapsamda 3 tiyatro ilanını örnek göstermek istiyorum. Nisan ayına ait bu ilanları incelediğimde ister istemez, ilanlarda bahsedilen “Köprübaşı”ndaki tiyatroyu merak ettim ve ayaklarım beni Köprübaşı’na götürdü. Tabi köprünün altından çok su geçmiştir geçen zaman içinde. O binadan eser kalmadı mı yoksa bugün Köprübaşı’ndaki tarihî binada bulunan Zübeyde Hanım Kültür Merkezi’nde midir aradığım, diyerek oraya gitmiştim araştırma sürecimde. Merkez’in 19. yüzyıl yapısı olduğunu ve uzun yıllar Ermeni Kilisesi olarak kullanıldığını öğrendim yetkililerden. Yapının kubbesi görülmeye değerdir ayrıca.
Türk, Ermeni vs. birçok milletin Osmanlı paydasında buluştuğu zamanlarda, tiyatro faaliyeti dendiğinde “Mehmet İnayet Efendi” ismi ön plana çıkıyor şehrimizde. İlanlar incelendiğinde ise dönemin eğlence anlayışına ve tiyatro kültürüne ışık tuttuğu görülmektedir. “Kantolar, düettolar, virjin, nuvart” gibi tiyatro terimleriyle yüklü duyurular, şehrin tiyatro türüne olan ilgi ve bilgisinin bir yansımasıdır. “Kirli Çamaşırlar”, “İki Bedbaht Lostracılar”, “Çakıcı’nın İlk Kurşunu” şeklindeki isimlerinden oyunların sürükleyici, heyecanlı bir kurguya sahip olduğuna inanıyorum. Bahsettiğim çalışmamda ilanların “mesaj stratejileri” eksenindeki içerik analizinde şu bulgular yer almaktadır:
KİRLİ ÇAMAŞIRLAR
Oyun hakkında doğrudan ve kısa bilgiler verilerek mesaj aktarılmıştır. Mesajda oyunu daha cazip gösteren ikna edici bir ifade çabası yoktur. Sadece oyunun içeriği hakkında bilgilendirme ve vaatler vardır: Oyunun adı, türü, günü, hangi tiyatro topluluğu tarafından sahneleneceği ve fiyatı verilmiştir. Oyunun zamanı “Çarşamba günü akşamı”dır. Herhangi bir saat belirtilmemiştir. Reklamın bir önceki çarşamba günü yayımlandığı göz önünde bulundurulacak olursa bir hafta kadar önce tiyatronun duyurusunun yapıldığı görülmektedir. Mehmet İnayet Efendi Kumpanyası tarafından sergilenecek oyunun adı “Kirli Çamaşırlar”dır ve türü hakkında “Millî Dram” açıklaması yer almaktadır. Reklamın sonrasında ayrıca oyunda “kantolar, düettolar, komedi” de olduğu eklenmiştir. Vaatlerin net, açık bir şekilde sıralandığı bu reklamda bilgisel mesaj stratejisi kullanılmıştır.
İKİ BEDBAHT LOSTRACILAR
Gazetenin yayımlandığı Cuma günü akşamı sergilenecek oyunu duyuran reklam, Köprübaşı’nda bulunan tiyatroda Mehmet İnayet Efendi yönetiminde 5 perdeden oluşan “İki bedbaht lostracılar” adlı komedi-dram türündeki oyunun sergileneceği kısa ve açık ifadelerle belirtilmiştir. Dönemin eğlence anlayışına ve tiyatro kültürüne ışık tutan reklamda tiyatro terimleriyle yüklü vaatler yer almaktadır: Kantolar, düettolar, virjin, nuvart. Victor Hanımlar tarafından icra edilecek bu gösterilerin yanında “perde aralarında ve perde açılmazdan evvel” “kemânî-i şehîr” yani ünlü kemancı Haçik ve udî Niko Efendiler tarafından “icrâ-yı âheng” olunacaktır. Zengin bir programa sahip olduğu, verilen bilgilerden anlaşılan reklamda bilgisel mesaj stratejisi kullanılmıştır.
ÇAKICI’NIN İLK KURŞUNU
Bir afiş estetiğinde hazırlanan bu reklamda görsel kullanılmıştır. Bir erkek illüstrasyonunun her iki yanına açıklayıcı yazılar kondurulmuştur. Sayfadaki tek görsel olan bu resmin solunda bulunan cümlede oyun hakkında söz söylemenin lüzumsuz görüldüğü belirtilerek, hedef kitleye “gelin görün” çağrısı yapılmaktadır. Bu şekilde merak uyandırmak amaçlanmıştır. Sağ yanında ise oyunun günü ve saatinin yanında “ilk kez” sergileneceği vurgulanmıştır.
Görselin üstünde ise her bir satırda cümle özelliği taşımayan, daha çok afişlerde görülen kısa, açık, net bilgiler yer almaktadır:
“Köprübaşı’nda Vâkî Belediye Tiyatrosunda
Osmanlı Tiyatrosu
İdare-i Mehmet İnayet
Çakıcı’nın İlk Kurşunu
Cinaî ve feci, ciddi dram (4) perde
Kantolar, Düettolar, İnce Saz Vesâire”
Oyunla ilgili bütün teknik detayların verildiği ve tiyatro terimleriyle dolu reklamda bilgisel mesaj stratejisinin kullanıldığı görülmektedir.
