Pınar Çekirge, 30 Eylül 2002’de aramızdan ayrılan tiyatromuzun ve İstanbul Şehir Tiyatroları’nın unutulmaz ismi Birsen Kaplangı’yı yazdı…
Hani bazı insanlar vardır, onlarla bir şekilde yollarınızın kesiştiğine, onları tanıdığınıza sevinirsiniz. Onları tanımak mutluluk, onur verir size, hayatınıza yeni değer ve anlamlar katarlar çünkü. Vazgeçilmeziniz oluverirler bir anda. Hiç yüz yüze gelme, konuşma imkanınız olmamış olsa da.
Birsen Kaplangı‘yı sadece sahnede izledim. En son Yedi Tepe Oyuncuları’nın “Sen Beni Sevmiyorsun” adlı oyunun galasında Birsen ve Saltuk Kaplangı ile yanyana oturmuş, ama sosyal fobik yanım ağır bastığından, yaşantımda oynadığı rolü, kendisine neler borçlu olduğumu birkaç cümleyle olsun aktaramamıştım. Şimdi öyle pişmanım ki. Tıpkı Alice’in tavşanı gibi, tek bir dakika için çok erken, o tek dakika için, yine her zaman olduğu gibi, çoook geç kalmıştım.
Tiyatroyla ilk tanışmam, bundan tam elli yedi yıl önce, Yeni Komedi Sahnesi’nde sergilenen “Dans Eden Eşek” (*) adlı çocuk oyunu ile başlamıştı.
Neydi, nedendi bilemem, Birsen Kaplangı‘ya hayran olmuştum o piyeste. Gözalan bir ışık seli gibiydi. Ve o andan itibaren, ‘Tiyatro Birsen Kaplangı’ydı benim için. Beş yaşındaydım. Tiyatro tutkum, tiyatro sevgim, işte böyle yeşerdi, çiçeğe durdu. Yıllar içinde bu tutkum giderek çoğalacak, enikonu tüm hayatımı dolduracaktı zaten.
Birsen Kaplangı‘nın yetiştirdiği, iflah olmaz izleyicilerden biriydim ve dediğim gibi, kendisine asla ödenemeyecek gönül borçlarım vardı.Bugün hala ve yaşadığım sürece… Hiç kuşkusuz, “Dans Eden Eşek” ve Birsen Kaplangı bir dönemeçti benim için.
Birsen Kaplangı‘yı yazmak ne kadar zor aslında.
Tartışılmaz yeteneği. İnsanın içini ısıtan içtenliği, sahnede yarattığı estetik, illüzyon ve sahicilik duygusu. Uçsuz bucaksız bir birikim, duyarlılık, yorum ve bütün bunları en doğru, en yalın biçimde izleyicisine yansılama gücü. Olağanüstü bir sahne kimyası. Hep o çocuk ve billur kırılışlı genç ses.Hayatın duygu tonlarıyla bir hayal aurası oluşturmada ki ustalığı, başarısı.
Nereden başlanmalı, bilemiyorum.Sahiden, bilemiyorum.
Atatürk Kız Lisesi’nden mezun olduktan sonra, İstanbul Belediyesi Konservatuarı Bale Bölümü’ne devam etti Birsen Özkarakahyaoğulları.
1950 yılında, henüz on iki yaşındayken, İstanbul Belediyesi Şehir Tiyatrosu Çocuk Bölümü’nce sergilenen “Küçük Reis” adlı çocuk oyunuyla sahneye ilk adımını attı. Sonrasında Williham Shakespeare, Moliere, Haldun Taner, Oktay Arayıcı, Ekrem ve Cemal Reşit Rey, Musahipzade Celal, Orhan Kemal, Carlo Goldoni, Necati Cumalı, Frederico Garcia Lorca, Enid Bagnold, Derek Benfield, Namık Kemal başta olmak üzere, dünya ve Türkiye tiyatrosunun önde gelen yazarlarının eserlerinde, önemli roller oynadı. Munise, Virginya, Gülsün, Peppina, Ada, Ophelia, Şadiye ve daha nice karakteri yaşar kıldı sahnede. Yüreğini serdi onlara… Hayatını hayatlarına kattı her defasında. Daha ilk antresiyle benzersiz bir çekim odağı yarattı. Oyunculuğuyla sarıp sarmaladı izleyicisini… Keskin duygulara kavşak oldu. Dış dünyanın gerçeğine, hayallere, yaşamın gündemine, geçmiş, gelecek zamanlara taşıdı bizi. Duyguda, düşüncede, düşte var olanları sorgulamamız için yol gösterdi sahneden. Ve tiyatroya hiç ihanet etmedi.
Benliğine, yorumladığı her karakterin enerjisini sindirdi. Bir rolü diğerine ekledikçe daha da büyüdü sanatında. Oynamak, oynayarak yaşamak için doğmuş gibiydi. Çünkü o, oynadığında yaşıyor, bize de bunu derinden hissettiriyordu.
“Yıldız Ece”, “Emek Köyü”, “Hamlet”, “Tehlikeli Güvercin”, “Sen Sen Misin?”, “Göç”, “Dövme Gül”, “Sezua’nın İyi İnsanı”, “Çalıkuşu“, “Bernarda Alba’nın Evi”, “Aynadoz Kadısı”, “Bakkhalar”, “Pazartesiden Perşembeye”, “Kireçli Bahçe”, “Edebiyat Mükafatı”, “Sokakta”, “Bir Yaz Gecesi Rüyası”, “Meraki”, “Mürai”, “Annemi Hatırlıyorum”, “Oscar”, “Bu Ne Tesadüf?”, “Peer Gynt”, “Peter Pan”, “Gülnihal”, “Şatoda Kovalamaca”, “Bülbül Yuvası”, “İspinozlar”, “Çatkapı”, “Ah Baba Vah Baba”, “Hastalık Hastası”, “Gazeteciden Dost”, “Kanlı Düğün”, “Sersem Kocanın Kurnaz Karısı”, “Lüküs Hayat”, “Rumuz Goncagül”, “Tiyatro Şarkıları”, “Bir Tutkunun Yüzyılı”… Ve diğer oyunlar, özel gösteriler.
Sanat hayatı boyunca sadece İstanbul Belediyesi Şehir Tiyatroları’nda çalıştı Birsen Kaplangı. Arkası yarın, radyo tiyatroları, seslendirme ve film çalışmaları yaptı. Yeşilçam’ın pek çok çocuk oyuncusuna (Ömercik, İlker İnanoğlu) sesiyle perdede hayat verdi. 1969 yılında “Adım Yumurcak’tır”/ “Ana Derdi Bir Yaradır “ (**) şarkılarının yer aldığı bir 45’lik plak yaptı.
Doğumgününden on beş gün sonra 30 Eylül 2002’de…
Dağılan düşüncelerimi toplamaya çalışıyorum. Program dergilerine takılıyor gözüm. Bir seste, bir replikte, bir şarkıda Birsen Kaplangı’yı arıyorum yine. “Çalıkuşu”nun rol dağıtım listesi geçiyor elime.
Munise: Birsen Kaplangı
Orhan Kemal’in “İspinozlar” oyununda ise Nurten olarak çıkıyor izleyicisinin karşısına. “Şatoda Kovalamaca” da Ada, “Bernarda Alba’nın Evi”nde Martirio.
“Kibarlık Budalası”, “Sersem Kocanın Kurnaz Karısı” ile gelen iki ayrı Avni Dilligil Ödülü…
Yıl 1965. Güngör Dilmen’in sahneye koyduğu “Bakkhalar”da Birsen Kaplangı koroda görev alır. Öyle bir koro ki, korobaşı Jeyan Tözüm. Koroda yer alanlar: Ayla Algan, Funda Postacı, Ayşin Atav, Sevim Oral, Esmeray Saltık, Leyla Altın, Gülen Kıpçak, Oya Aydonat, Bilkay Tekben, Sevil Uluyol, Hale Rakunt ( Akınlı), Dilek Özben.
Şimdi nasıl unuturum, Virginya‘yı ?
Bursa’da Melekzad Bahçesi Şanosu’nda, Thomas Fasulyacıyan Teatro Kumpanyası oyuncularından Virginya…
Bursa Osmanlı Teatrosu ve en son olarak, Komik-i Şehir Küçük İsmail Efendi‘nin Handehane-i Osmani Kumpanyası’nın Göksu Gazinosu’nda çıkmıştı karşımıza. Hizmetçi Claudine, Katinko, İşvebaz‘dı Virginya. (***) Virginya rolünde Birsen Kaplangı büyük bir başarıya imza atmıştı. Ve yine Kaplangı’nın bir başka virtüözlük gösterisi olan “Rumuz Goncagül” de Gülsün yorumu. “Lüküs Hayat”ta Şadiye.
Birsen Kaplangı, her defasında izlenmeye doyulmayacak yetkinlikte karakterler yaratırken, sadece yaşadığı döneme değil geleceğe de oyuncu olarak, imzasını attı.
Nihal Kaplangı ile Birsen Kaplangı’yı konuştuk geçtiğimiz günlerde. Daha doğrusu bir hayatın, bir dönem oyunlarının seyrine çıktık birlikte, kulislerde, sahnelerde dolaştık. Zaman zaman sökün eden hatıralara bıraktık sözü. Sustuk. Onları dinledik.
İlkokuldayım, anneannemle bir Çarşamba günü Fatih Sahnesi’ndeyiz. Oyunun adı: “Yakut Balık”. Gül şurubu, gelincik kırmızısı, gün batımı tonlarının iç içe geçtiği harikulade bir dekor var sahnede. Simler, şifonlar uçuşuyor. Bir kayık… İstiridye… O istiridyeden çıkan küçük bir kız çocuğu… Minicik, nasıl derler, bir damlacık. Oyuncak bebeklere benziyor adeta. Öyle güzeldi ki. Meğer Nihal Kaplangı‘ymış.
“Ve benim son oyunum olmuştu ‘Yakut Balık’. Düşünsene, perde kapattırmıştım.”
Şaşkınlıkla, “Nasıl yani?” diye soruyorum.
“Bir gün oyun başlamış. Ben o dediğin istiridyenin içindeyim, sahnemin gelmesini bekliyorum. Birden göz kapaklarımın ağırlaştığını hissettim. Kolumu başımın altına koydum. Uyuyup, kalmışım. Kuliste kıyamet kopuyor o esnada. Nihal yok! Annem panik içinde. Kimse ne yapacağını bilemiyor. Ve ‘teknik bir arızadan ötürü’ denilerek perde kapatılıyor. Telaşla istiridyeye koşuyorlar. Aaa, içinde uyuyorum mesut mutlu…”
Nihal Kaplangı‘yı ben, Nihalcik olduğu zamanlardan da tanıyorum. Ayşecik, , Ömercik gibi, o da, karton çocuk tipleri arasında yerini almıştı. Türkan Şoray‘lı filmlerde kahküllü, at kuyruğu saçları, siyah rugan papuçları… O içe işleyen sevimliliğiyle afişlerde, jenerikte adını iki başrol oyuncusunun hemen altına yazdırtmayı başarmıştı. Dediğim gibi, küçücüktü. Nedret Güvenç, Muzaffer Tema, Feridun Çölgeçen, Ayfer Feray ile karşılıklı oynamıştı. Okula bile gitmiyordu henüz. Yönetmen ne söylese onu yapıyor, ağla dediklerinde ağlıyor, koş dediklerinde o hızla koşuyordu. Türkan Şoray‘ın, bazen Nedret Güvenç‘in kollarında yalın, abartısız oyunuyla göz dolduruyordu. Zaten daha bir buçuk aylıkken, annesinin kucağında tanışmıştı setlerle. En çok Acar Film’in yapımcılığını, Nejat Saydam’ın yönetmenliğini üstlendiği filmlerde rol almıştı. Mesela,Türkan Şoray ve Murat Soydan ile çalıştığı “Ayşem”i hiç unutmamıştı. (Üstelik seslendirmesini, annesi Birsen Kaplangı üstlenmişti. Dublaj stüdyosunda perdeden akan görüntüye bir başka heyecanla sesini vermişti Birsen Kaplangı.) Kuşkusuz, şöhretin anlamını kavrayamayacak kadar çocuktu Nihal Kaplangı. Her şey bir oyun gibiydi onun için. Stüdyoda kurulan dekorlar arasında dolaşmak, süslü püslü giysiler, gördüğü ilgi hoşuna gidiyordu sadece. (Ama bir gün, yangın sahnesinin çekimi için önüne ispirtoyla ıslanmış pamuk yığının olduğu bir leğen konur… Ve aniden alev alan pamuklar, yıllar yılı yenemeyeceği bir yangın korkusunun kronikleşmesine neden olacaktır.)
O kadar küçüktür ki… İster istemez kulise getirilir, bir köşede sesini çıkartmadan, uslu oturması tembihlenirdi. Provalarda, oyunlarda bazen Gülistan Güzey, bazen Özen Tutucu, bazen Şükriye Atav ya da bir başkası saçını tarar, yemeğini yedirir, uykuya dalmışsa üstünü örterdi usulca. Koskoca bir ailesi vardı Nihal Kaplangı’nın. Tepebaşı Dram Tiyatrosu’nun sıraları arasında şarkılar söyleyip, evcilik oynadığı zamanlar, bu bahsettiğim.
“Tiyatro özelimizdi, nasıl desem yuvamızdı adeta. Benim için oyun yeriydi o kulis koridorları… Davetsiz misafirlere alışık değildik pek. Dedim ya, özelimizdi tiyatro.”
Birsen ve Saltuk Kaplangı’nın kızları olmak, hiç kuşkusuz “Kaplangı” soyadının yükünü, sorumluluğunu taşımak demekti. Evet, çocukluğu kulislerde geçmişti… Ve anne babasını özleyerek. Turneler, provalar, matine, suareler, galalar, seslendirme stüdyoları, film setleri girmişti hep aralarına. Birsen Kaplangı‘nın cenaze töreninde bir yüzleşme, hesaplaşma yaşamıştı Nihal Kaplangı. Annesi için anlatılanlar, anılar… Birden fark etmişti, annesine doyamamış olduğunu… Hep tiyatro, setler, stüdyolar. Hep bir hasret. Zaten oyuncu olmayı bu nedenle istememişti hiç.
Nihal Kaplangı‘ya en kolay ve en zor soruyu soruyorum: “Oyuncu Birsen Kaplangı’yı anlatır mısın?”
“Tuluat sanatçısı olan dedem, Mahir Özkarakahyaoğulları, neredeyse Türkiye’nin her yerini karış karış dolaşıp, meddah, orta oyunu, cambaz ve benzeri gösteriler sergiler, okul tatillerinde iki kızını da yanına yardımcı olarak alırmış. Annemin gerçek anlamda sahneyle tanışması, kendini en iyi ifade edebileceği yerin tiyatro olduğuna karar vermesi, bu senelere rastlar aslında.
Soyadı hayli uzun olduğundan, evlenene kadar hep, ‘Birsen Özkara’ ismini kullanmış.
Oynamak, yaşam deneyimlerinden, gözlemlerin den damıttığı bir kavramdı onun için. Kendinden yola çıkıp, çok geçmeden bambaşka, farklı, hatta hiç tanımadığı, bilmediği kimliklere kolayca bürünebiliyordu. Nice duygulara, dönemlere, hayatlara durak ve gövde oldu sahnede.
İçgözü hep açıktı… Bir an olsun kapatmadı. Olayları, insanları inceledi sürekli. Hayatın ilmiklerini çözdü kendince. Canlandırdığı karakteri, her boyutuyla irdeleyip, farklı dünyalara dokunmasını bildi.
Ketumdu aslında. Dertlerini, sıkıntılarını, duygusal yorgunluklarını paylaşmazdı kolay kolay. Susar, geçiştirirdi. Kendi çitleri arasında yaşardı.
Mesleğinin sorumluluğunu yirmi dört saat bir fiil hisseden bir oyuncuydu Birsen Kaplangı. Bir üslubu, bunun özellikle altını çizmek istiyorum, sahne, kulis, prova disiplini vardı. Şekilcilikten, tekrardan uzak durmaya çalıştı hep.Teatral doğallıktan, asla ödün vermedi. Her rolde bir başka Birsen Kaplangı olarak çıktı, izleyicisinin karşısına.
Birsen Kaplangı için yorum, tüm bedeni ve ruhunu katarak yarattığı karakterdi.
Tiyatro eğitimi almamıştı. İlk hocası Fetih Egemen’di. Şehir Tiyatrosu’nun hemen tüm oyuncu ve yönetmenleriyle çalıştı, onlarla geleneksel usta-çırak ilişkisini yaşadı. Büyüklerinden görerek, deneyerek, izleyerek çok şey öğrendi. Dönemin tüm ustaları, kendinden yaşça çok büyük oyuncularıyla aynı kulisi paylaştı. Onlar tarafından, ‘gençtir, hatta çocuktur, tecrübesizdir’ diye uzak tutulmadı, tam tersi hep onlarla beraber oldu, yeri geldi sohbetlerine, seyahatlerine katıldı. Bedia Muvahhit, Vasfi Rıza, Şaziye Moralı, Şükriye Atav, Gülistan Güzey bu yaşından olgun, terbiyeli kızı çok sevdiler, aralarına aldılar.
Rol ayrımı, rolün küçüğü, büyüğü yoktu Birsen Kaplangı için. Rol roldü. Role hakkının verilmesi, itinayla ele alınıp, en ufak ayrıntısına varana kadar çalışılması gerekirdi. Örneğin, “Kuşlar” müzikalinde hem başrollerden birindeydi, hem de figüran. Yine “Kuşlar” da, oyun gereği yüzüğün taşlarından birinin düşüp, kaybolması onu çok üzmüştü. O taş derhal bulunmalı, yerine takılmalıydı. Nitekim öyle de oldu. Asla eksik aksesuar, malzemeyle sahneye çıkmazdı çünkü. Saç buklesinin boyu, saçının rengi, uzunluğu oyun başladığından, repertuvardan kaldırılıncaya kadar hep aynı kalır, asla değişmezdi. Mesela, Özen Tutucu, Birsen Kaplangı kuliste önce makyajlarını tamamlarlar, sonra başlarına ince bir tülbent geçirerek, kostümlerini dikkatle giyerlerdi. Bunda amaç kostümlerin ruj, fondöten, pudra ile lekelenmesini, saç ve makyajlarının bozulup, dağılmasını önlemekti.
Sahi, annemin bir hayali vardı. Vaktiyle Doris Day’in başrolünü oynadığı, ‘Somebody Loves Me’de, Doris Day’in rolünü canlandırmak…
Yıllar içinde Ferih Egemen, Vasfi Rıza, Muhsin Ertuğrul, Kani Kıpçak, Max Meinecke, Haldun Dormen gibi yönetmenlerle çalıştı.
Tiyatromuzun gelmiş geçmiş en iyi subretleri arasındaydı Birsen Kaplangı.
Necdet Yakın ve Birsen Kaplangı sahnede, kimyası birbirini tutan iyi bir ikiliydiler…
Tiyatro sahnesinden zamansız uzaklaştı… Uzaklaştırıldı Birsen Kaplangı. Bir dönem Şehir Tiyatrosu Çocuk Birimi’nde hocalık yaptı. Darülbedayi Geleneği’ni yeni kuşağa aktarmaya çalıştı. Bu süreçte bir düşü vardı:Ferih Egemen’in anısına “Ben Çalmadım” adlı çocuk oyununu yönetmek. Bu da olmadı. Oysa çok istemişti. Kırıldı. İçine attı üzüntüsünü.
Mesleğine dair keşkesi, pişmanlıkları hiç olmadı. Aynı yollardan yeniden yürümeye hep hazırdı. Yeter ki sahnede olsun. Perde hiç kapanmasın. Yaş haddinden emekliliği düşünmüyordu. Rolsüz kalmaya, ne ruhen, ne bedenen hazır değildi çünkü.
“Kanlı Düğün”, “Bernarda Alba’nın Evi”, “Tehlikeli Güvercin”, “Edebiyat Mükafatı”, “Sersem Kocanın Kurnaz Karısı”, “Kuşlar”, “Lüküs Hayat” sevdiği oyunlardandı.
Babamla on sekiz yaşında evlenmiş.
Bir gün babam, elinde kocaman bir makas, annemin yanına geliyor ve
‘Evlen benimle’ diyor, ‘Eğer hayır dersen şu saç örgünü dibinden keserim.’
Annem şaşırıp kalıyor: ‘Ne söylüyorsun, sen Saltuk Ağabey’ diyor öfkeyle.
Babam kesin cevabını soruyor. Annem ‘Hayır’ deyince de, makasla bir anda saç örgüsünü kesiveriyor.
Annem ağlayarak, öfke içinde Muhsin Ertuğrul’un odasına koşuyor hemen. Saltuk Ağabeyi’nin yaptıklarını hırsından titreyerek, bir solukta anlatıyor.
Muhsin Bey gülümseyerek, ‘Sokakta’ adlı oyunda kendisini erkek rolünde oynatma kararı aldıklarını, muhtemelen bu nedenle de, Saltuk Ağabeyi’nin onun saç örgüsünü kesmiş olabileceğinden bahsediyor.
Derken aşk başlıyor. Çok geçmeden de evleniyorlar. Ağabeyim dünyaya geliyor. Bana hamileyken de ‘Çalıkuşu’ nda oynamaya devam ediyor.”
Ömrünün büyük bir bölümünü sanatına adamış, zorlu zamanları başarıyla, ödün vermeden, dimdik durarak kat etmiş, safkan bir oyuncuydu Birsen Kaplangı. Şanslıydı, tiyatronun altın çağını yaşadığı zamanlara denk gelmişti. Tiyatro, popülerdi, değerliydi, günlük yaşamın bir parçasıydı o yıllarda. Sahnelerde “gerçek” oyuncular vardı. Ve Birsen Kaplangı onlardan biriydi. Hem yetişkin, hem çocuk oyunlarında en ufak bir rol ayrımı yapmadan oynadı. Rol aldığı tiyatro eserleri, sahnede yarattığı o uçsuz bucaksız illüzyon, bugün hala belleklerde, anılarda, sesi kulaklarımızda.
‘Sade, içten, ölçülü, sahici, iliklerine kadar oyunculuğuna örnek sayılabilecek pek çok oyuna imzasını attı, izini bıraktı. Ve bir ölçüt oldu.
Zaman zaman “Bu rol, tam Birsen Kaplangı’ya göre…” dediğim oluyor. Ne bileyim onun gibiler, kolay kolay gelmiyor dünyaya.
Her gerçek sanatçı gibi, yaşarken sonsuzluğa erişti Birsen Kaplangı.
Her tiyatro sezonunu ötekine eklerken, her perde kapanışında, hatıralarımızda ve alkışlarımızda yaşamaya devam edecek. Yol gösteren ışığı hiç sönmeyecek.
PINAR ÇEKİRGE
Kaynakça:
(*) Can Gürzap’ın Eric Voss’dan dilimize çevirdiği oyunu Beklan Algan yönetmiş, Selmin Barutçuoğlu / Ayla Algan, Fatma Andaç, Metin Çoban, Birsen Kaplangı, Fadıl Garan, Mazlum Kiper başlıca rolleri paylaşmıştır.
(**) Birsen Kaplangı ve Nursan Alçam tarafından yorumlanmıştır.
(***) Haldun Taner :” Sersem Kocanın Kurnaz Karısı “
