Dergimiz yazarlarından Uğur Ozan Özen ile kitapları hakkında röportaj yapmam önerildiğinde, ilk tepkim (tabii, benim ayıbım) “Ama hiçbir çalışmasını okumadım ki, ne yazmış, piyes mi?” oldu.
Çok geçmeden, Uğur Ozan Özen’in son derece titiz araştırmalar sonucu kaleme aldığı, fotoğraflar, anılar, anekdotlar ve hayli zengin bir kaynakçayla hazırlanmış altı kitabı da masamdaydı.
Eve kapandım. Telefonu sessize aldım. Zaten asabım bozuktu. Bardaktan boşanırcasına yağan yağmur nedeniyle, günlerdir sabırsızlıkla beklediğim Ajda Pekkan konserinden ayrılmak zorunda kalmıştım. Yaz yağmurunun azizliğine uğramıştım, anlayacağınız.
Sayfaları çevirmeye başladım. Tiyatroya dair, hele ki bir dönem ya da dönemlere not düşen, geleceğe bir harf, bir nota, bir sayı, bir sözcük bırakan her çalışma oldum olası ilgimi çekmiştir zaten. Sayfalar arasında kaybolmak iyi gelmiş, bir gece önceki düş kırıklığım bile azalmıştı.
Öncelikle belirtmeliyim ki, Uğur Ozan Özen her şeyden evvel iyi bir araştırmacı. İyi bir kalem. Vefa duygusunu kaybetmemiş biri.
Bursa Tiyatro Tarihi’ni incelemeye 2007 yılında başlamış. O günden bugüne pek çok makaleye, kitaba imza atmış. Hepsinden önemlisi, Bursa’da tiyatroyu var edenleri, tiyatro sanatına emeği geçenleri anmış. Hem de nice detaylar vererek, belli ki uzun süren, kılı kırk değil, kırk bin yaran yayın taramaları ile elde ettiği bilgilerden yola çıkarak, her biri “başlıbaşına bir arşiv” değerindeki eserleriyle bugüne ve yarına kalacak, dünü geleceğe ilikleyen nice sözler söylemiş. Yaşamlara, oyunlara, hayatlara dokunmuş. Bazen arkeolog olup, günışığına çıkartmış yıllardır toprak altında kalmış hazineleri. Ressam olup o yılları tuvale geçirmiş… Ahmet Vefik Paşa Tiyatrosu’nun fuayesinde, kulis odalarında dolaştırmış okurunu. Unutulanları hatırlatmış, terk edilmiş hatıralara yeniden hayat biçmiş. Ne güzel bir saygı duruşu aslında bu yaptığı şeyler…
Uğur Ozan Özen
Pınar Çekirge – Toplam kaç kitabın var diye başlamak istiyorum, tek tek sayar mısın?
Uğur Ozan Özen – Sekiz. İlk kitabım Bursa Oda Tiyatrosu. On beş yıldır yazdığım ve hâlâ bitmeyen Bursa Tiyatro Tarihi’nin ikinci cildinde ikinci bölümdü. 2012 yılında ayrı kitap haline getirdim. 2013 yılında ödül kazandım. 2014 yılında Nilüfer Belediyesi yayımladı.
İkinci kitabım Mustafakemalpaşa’da Tiyatro. Bursa Araştırmaları dergisine 2014 yılında ilçenin tiyatro tarihini yazmıştım. Aynı yıl Kekil Şimşek (Olgun Şimşek’in babası) ile görüştükten sonra kitabı yazmaya başladım. 2015 yılında Patikalar Dergisi Yayınları’ndan çıktı.
Üçüncü kitabım Tiyatroyla Geçen Ömrüm ise oyuncu ve yönetmen Erdal Gülver’in anıları. 2019 yılında, Aratos Yayınları’dan çıktı.
Dördüncü kitabım ışık tasarımcısı Adnan Açıkdüşünenler’in anıları. 2020 yılında, Bir Zamanlar Bursa Devlet Tiyatrosu’nda adıyla Ihlamur Dergisi Yayınları’ndan çıktı. Aynı yıl, beşinci kitabım Bursa Devlet Tiyatrosu Efsane Müdürü Âli Cengiz Çelenk, Kekil Şimşek’in kurduğu Pelit Yayınları’ndan çıktı.
2016 yılında Bursa’daki kitapçıları araştırmaya başlamıştım. Bursa’daki Kitapçıların Son Yüzyılı kitabım 2019 yılında ödül kazandı. Nilüfer Belediyesi 2021 yılında yayımladı. Altıncı kitabım oldu.
2019, Bursa’da tiyatronun 140. yılıydı. Tiyatroyla ilgili yazılarımı bir araya getirdim. Adını Bursa Tiyatro Tarihi Araştırmaları koydum. Kitap kenarda iki yıl bekledikten sonra Gaye Yayınları’ndan çıktı. 2021 yılında ikinci cildi yayımlandı.
Bu arada Bursa Oda Tiyatrosu’nu yeniden yazdım. Adını Bursa’da Oda Tiyatrosu Vardı olarak değiştirdim.
Mustafakemalpaşa’da Tiyatro kitabımı elden geçirdim. Yeni bilgiler ekledim. Mustafakemalpaşa Kültür ve Sanat Derneği’nin tarihini ayrı kitap olarak yazdım. Bu iki çalışmayı birleştirip Mustafakemalpaşa Araştırmaları adını verdim. Aklımın kenarında Mustafakemalpaşa’da Spor adıyla bir araştırma daha var. Bilgileri yıllar önce toplamıştım.
İki yıldır Bursa’daki matbaaları araştırıyorum. Osmanlı’dan Günümüze Bursa Matbaaları adıyla yazdım. Tezgâhta bekliyor.
2016 yılında oyuncu ve yönetmen Bora Özkula hayatını anlatmıştı. Kitap kenarda duruyor.
Uludağ Üniversitesi Oyuncuları 40.Yıl, Bursa Tiyatro Tarihi Araştırmaları 3, Tayyare Kültür Merkezi’nin Tarihi, Bursa Devlet Tiyatrosu’nun Tarihi…
Pınar Çekirge – Bildiğim kadarıyla, araştırma dalında iki de ödülün var, değil mi?
Uğur Ozan Özen – Evet, Yılmaz Akkılıç Bursa Araştırmaları Ödülü’nü 2012 ve 2019 yılında kazandım. Bursa Oda Tiyatrosu jüri özel ödülü, Bursa’daki Kitapçıların Son Yüzyılı araştırma ödülü kazandı. Nilüfer Belediyesi’nin ödül kazanan dosyaları kitap olarak yayımlaması çok iyi oluyor.
Pınar Çekirge – Peki, asıl soruma geçmeden, neden tiyatro tarihi, daha doğru bir ifadeyle, neden Bursa’da tiyatro tarihi?
Uğur Ozan Özen – Bursa’da doğdum. Otuz sekiz yıllık hayatımın sadece dört yılı Bursa dışında geçti. Hayatımın büyük kısmı Bursa’da geçtiği için mecburen Bursa’yı araştırıyorum. Başka şehirde yaşasaydım. O şehir hakkında yazılmamış bir konu bulup araştırmaya başlardım. Metot aynı. Konu ve kişiler değişiyor.
2007’den bu güne kadar 150 civarı tiyatrocu (ilçeler dahil), 100 kitapçı, 50 matbaacı, 50 civarı başka meslekten kişiyle söyleşi yaptım. Dile kolay 350 kişi, 350 hayat hikâyesi. Bursa’da daha görüşemediğim üç milyon insan var!
Pınar Çekirge – Tomas Fasulyeciyan, Güllü Agop’a İstanbul’da on sene boyunca Türkçe oyun sergileme imtiyazı verildiği için, çaresiz tası, tarağı toplayıp, turneye çıkar ve yolu Bursa’ya düşer… Sonra ne olur?
Uğur Ozan Özen – O sırada Ahmet Vefik Paşa Bursa valisidir. Fasulyeciyan’a Bursa’da kalma teklifi yapar. Bu teklifin kabul edilmesiyle Türk Tiyatro Tarihi’nde yeni bir sayfa açılır. Bursa Tiyatro Tarihi Araştırmaları’nın ilk cildinde bu konuyu ayrıntılı olarak yazdım.
Fasulyeciyan Kumpanyası Ahmet Vefik Paşa’nın yaptırdığı tiyatroda üç yıl boyunca oyun sahnelemiştir. Paşa’nın görevden azledilmesinden sonra oyuncular Bursa’dan ayrıldı. Sonraki valiler tiyatroyla ilgilenmedi. Tiyatro binası 1916 yılında bakımsızlıktan çöktü.
Pınar Çekirge – Bursa’da tiyatro tarihini belirleyen en önemli isimler kimlerdi ?
Uğur Ozan Özen – Tabi ki ilk isim Ahmet Vefik Paşa. Bursa Halkevi Temsil Kolu Başkanı Turgut Simer. Tiyatro kolu üyesi ve sonradan Bursa Devlet Tiyatrosu Müdürü Ragıp Haykır. Bursa Oda Tiyatrosu’nun kurucusu Yalçınkaya Yalçınkaya. Bursa Devlet Tiyatrosu’nun müdürleri Âli Cengiz Çelenk, Feyha Çelenk, Yalın Tolga…
Pınar Çekirge – Peki, Ahmet Vefik Paşa’nın Bursa Tiyatro Tarihi içindeki yeri?
Uğur Ozan Özen – Ahmet Vefik Paşa Fasulyeciyan Kumpanyası’na sahip çıktı. Üç yıl boyunca destekledi. Bursa’da profesyonel tiyatronun temelini attı. Ahmet Vefik Paşa diğer valilere benzemeyen biridir. Kütüphanesi dillere destandır. Tiyatroya bu kadar çok ilgi duyan başka vali var mı? Ben duymadım.
Pınar Çekirge – Bursa’da tiyatro denilince akla ilk gelen bina hangisi?
Uğur Ozan Özen – Bursa Devlet Tiyatrosu ve Tayyare Kültür Merkezi. İkisi de şehrin kültür hayatı için vazgeçilmez mekânlar.
Pınar Çekirge – 1962’de Bursa’da Oda Tiyatrosu açılıyor, sanırım. Çok kısaca bahsetsen…
Uğur Ozan Özen – Bursa Oda Tiyatrosu önce Türk Kültür Derneği’ne bağlıydı. Sonrasında Halkevi adını aldı. Dernek olarak devam etti. Günümüzde Bursa Devlet Tiyatrosu’nun kafeteryası olan yer, 100 kişilik Oda Tiyatrosu’ydu.
Bursa Oda Tiyatrosu seyircinin tiyatroya bakışını değiştirmiştir. 1962-1966 yılları arasında haftanın altı günü kendi salonunda, bir gün ilçelerin birinde oyun sahneliyordu. Bir oyunun ortalama 50-60 kere sahnelenmesi büyük başarıdır. Ayrıca oyuncuların hepsi amatördü. Bursa Oda Tiyatrosu’ndaki gençler solcuydu. Bursa valiliği, siyasi kararla, 1968 yılında tiyatroyu Halk Eğitim Başkanlığı’nda verdi. 1971 yılında tiyatro, büro haline getirildi.
Pınar Çekirge – Mustafakemalpaşa Belediyesi Bölge Tiyatrosu kuruluyor, bu tiyatronun önemi ne?
Uğur Ozan Özen – Tiyatronun temeli Mustafakemalpaşa Kültür ve Sanat Vakfı’nda 2001 yılında başlayan tiyatro eğitimleriyle atıldı. Nedim Buğral burada çocuklara ve gençlere tiyatro eğitimi veriyordu. 2003 yılında Mustafakemalpaşa Belediyesi Bölge Tiyatrosu kuruldu.
1995 ve sonrasında Bursa’da ilçe belediyeleri tiyatroya destek vermeye başladı. Önce Osmangazi Belediyesi, Osmangazi Belediyesi Kültür ve Sanat Merkezi’nde (sonradan adı Elmasbahçeler Kültür Merkezi olarak değiştirildi) ve 1050 Konutlar Kültür Merkezi’nde (sonradan adı Akpınar Kültür Merkezi olarak değiştirildi) tiyatro çalışmalarını başlattı. Bu iki kültür merkezinde haftada birkaç gün oyun sahneleniyordu. Artık ikisi de yok. Yerleri otopark oldu. Yıldırım Belediyesi Berna Yılmaz Çocuk Tiyatrosu (sonradan adı Adile Naşit Tiyatrosu olarak değiştirildi) 1998 yılında açıldı. 2001 yılında Yıldırım Belediyesi Şehir Tiyatrosu kuruldu. Dört yıl boyunca bu tiyatroda oyun sahnelendi.
Bursa Şehir Tiyatrosu 2006’da, Nilüfer Kent Tiyatrosu 2014’te, Mustafakemalpaşa Belediyesi Bölge Tiyatrosu ise 2003’te kuruldu. Şu anda Bursa’daki en eski belediye tiyatrosu. Tiyatronun en büyük problemi amatörlükten profesyonelliğe geçememiş olması. Yirmi yılda birkaç belediye başkanı değişti. Ne hikmetse belediye başkanları bir türlü tiyatroya para bulamadı.
Pınar Çekirge – Sergilediği oyunlar, düzenlediği yarışmalarla son dönemde adından çok söz ettiren Bursa Nilüfer Belediyesi Kent Tiyatrosu için kısaca, neler söylemek istersin?
Uğur Ozan Özen – Nilüfer Kent Tiyatrosu’nun iki kurucusu var: Mustafa Bozbey ve Feza Soysal. 2000’li yılların başında Nilüfer Belediyesi kültür ve sanata diğer ilçe belediyelerinden daha fazla bütçe ayırmaya başladı. Asıl değişim 2008’de başlayan Nilüfer Tiyatro Festivali ile oldu. Tiyatro sayısı fazla, biletler ucuzdu. Ayrıca Nilüfer Belediyesi ayda bir veya iki kere İstanbul’daki özel tiyatroların oyunlarını getiriyordu. Semaver Kumpanya, Oyun Atölyesi, Ekip Tiyatrosu, Tiyatro Adam ve şimdi aklıma gelmeye birçok tiyatronun oyunlarını seyrettim.
2007 yılında kurulan Nilüfer Sanat Tiyatrosu, 2014 yılında yeni bir yapılanmayla Nilüfer Kent Tiyatrosu adını aldı. Böylece prodüksiyon tiyatrosundan repertuar tiyatrosuna geçildi. Önce Engin Alkan sanat yönetmeni oldu. Kısa süre sonra istifa etti. Feza Soysal tiyatroda demokrasiyi denedi. Güzel günler üç yıl sürdü. Belediye başkanı ve başkan yardımcıları değişince, Antalya Şehir Tiyatroları’nda olduğu gibi demokrasi sona erdi. Ali Düşenkalkar sanat yönetmeni oldu. Salgın dönemi olunca fazla bir şey yapamadı. Sahne Eseri Yazma Yarışması’nda ödül alan oyunları radyo tiyatrosu olarak seslendirilmesi güzel bir düşünceydi. Bir yıl sonra o da istifa etti. Murat Daltaban geçen yıl sanat yönetmeni oldu. Böylece Ormandaki Kulübe adıyla yeni sahneye kavuştuk.
Pınar Çekirge – Bugün Bursa’da, Kültür Park Açık Hava Tiyatrosu dahil, toplam kaç tiyatro binası ve tiyatro topluluğu var?
Uğur Ozan Özen – Konak Kültürevi, Uğur Mumcu Sahnesi, Nâzım Hikmet Kültürevi, Ayşe Selen Deneme Sahnesi, Ormandaki Kulübe Sahnesi, Fethiye Kültür Merkezi, Mete Cengiz Kültür Merkezi, Çağdaş Eğitim Kooperatifi Görükle Kültür Merkezi (2015-2018 arasında Sanatmahal), Bursa Büyükşehir Belediyesi Görükle Gençlik Merkezi, Tayyare Kültür Merkezi, Kültürpark Açıkhava Tiyatrosu, Adile Naşit Tiyatrosu, Barış Manço Kültür Merkezi, Bursa Devlet Tiyatrosu Ahmet Vefik Paşa Sahnesi, Feraizcizade Mehmet Şakir Oda Tiyatrosu, Eğitim Araçları Salonu, Gemlik Cemil Meriç Kültür Merkezi, Mudanya Uğur Mumcu Kültür Merkezi, Bursa Akademik Odalar Birliği Sahnesi, Podyum Park Sanatmahal, Nilüfer Sahnesi, Arena Blackbox, Ekim Sanat Sahnesi, Kafa Sanat Sahnesi, Bursa Sanat Tiyatrosu Cep Sahnesi, Bursa Kültür ve Sanat Derneği Sahnesi (eski Çocuk Sanatevi), Bursa Kültür, Sanat ve Turizm Vakfı Sahnesi.
Ödenekli Tiyatrolar: Bursa Devlet Tiyatrosu, Bursa Büyükşehir Belediyesi Şehir Tiyatrosu, Nilüfer Belediyesi Kent Tiyatrosu, Çağdaş Eğitim Kooperatifi Tiyatrosu.
Özel Tiyatrolar: Ekim Sanat Tiyatrosu, Mavi Balon Gösteri Hizmetleri, Bursa Sanat Tiyatrosu, Arena Sahne Blacbox, Kafa Sanat, Dank Laboratuvar Tiyatrosu, Tiyatro Nükte, Myart Tiyatro, Adranos Tiyatro, MOT Tiyatro, Pupa Sanat.
Amatör Tiyatrolar: Uludağ Üniversitesi Oyuncuları, Bursa Barosu Tiyatro Topluluğu, Mustafakemalpaşa Belediyesi Bölge Tiyatrosu, İnegöl Belediye Tiyatrosu, Tabipler Birliği Tiyatro Topluluğu, Bosh Tiyatro Topluluğu, Tofaş Tiyatro Topluluğu, Oyak Renault Tiyatro Topluluğu, Beyçelik Gestamp Tiyatro Topluluğu.
Pınar Çekirge – Bursa Devlet Tiyatrosu Müdürü Ragıp Haykır’a Muhsin Ertuğrul’un yaptığı jest neydi?
Uğur Ozan Özen – Eski tiyatroculardan duyduğum hikâye şöyle. Dönemin Devlet Tiyatroları Genel Müdürü Muhsin Ertuğrul, Ragıp Haykır’ı odasına çağırıp, Bursa’ya müdür olarak atadığını söyler. Ragıp Haykır da “Benim de sizin gibi masam, sandalyem, dolabım mı olacak?” der. Muhsin Ertuğrul, Ragıp Haykır’ın heyecanını görünce kendi masasını, sandalyesini ve dolabını Bursa’ya gönderir.
Zehra Arslan’ın 2013 yılında yayımlanan Türkiye’de Devlet Tiyatrosu’nu Yaşatmak kitabında Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü’nün arşivinde yer alan bir belgede bu olay (s. 54) anlatılmaktadır. 1955-1958 yılları arasında Devlet Tiyatrolarında Tahakkuk ve Levazım Müdürlüğü görevinde bulunan İsa Coşkuner şöyle yazmıştır:
DEVLET BÜTÇESİNİ GÖZÜ GİBİ KISKANIRDI
“Bölge tiyatrolarının yurt yüzeyine yayılması O’nun için kutsal bir amaç idi.. Bursa Ahmet Vefik Paşa Devlet Tiyatrosunu zamanın valisi İhsan Sabri Çağlayangil’in yardımlariyle kurmuş ve ilk gece perdenin ipini kendi elleriyle çekerek açmıştı. (1956) Bundan duyduğu büyük sevinç ve heyecanı zaman zaman anlatarak o geceyi yeniden yaşardı.. Bursa’ya ilk müdür olarak atanan sanatçı Ragıp Haykır, Ankaraya gelişinde genel müdüründen Bursadaki müdür odasına mobilya istemiş ve gönderileceği sözünü almıştı. Bir süre sonra genel müdürlük makam odası dört duvar olarak kalmıştı. Öğrendik ki, bir gece dekor işçileriyle bir kamyona yüklettirdiği mobilyanın tamamını Bursa tiyatrosuna göndermişti. Uzun bir müddet boş kalan makam odasına, evvelce bir opera sahnesinde kullanılmış olan yuvarlak demir çubuklardan yapılmış motifli bir mobilyenin boyanıp konulmuş olduğunu gördük. Kendisi Ankara’dan ayrılıncaya kadar orada kalmıştı…”
Pınar Çekirge – Bursa Devlet Tiyatrosu’nda yerleşik kadroya ne zaman geçilmiş? Genelde Ankara çıkışlı turne oyunları gelirmiş, değil mi?
Uğur Ozan Özen – 1957-1971 yılları arasında Ankara’dan Bursa’ya, Bursa’dan da İzmir’e turne yapılıyordu. Yerleşik kadro sadece Ankara’daydı. En az 15, en fazla 45 gün Bursa’da kalınıyordu. Yanlış oyun seçimleri nedeniyle o yıllarda Bursa Devlet Tiyatrosu’nun seyirci sayısı azalmış, seyirci Bursa Oda Tiyatrosu’nun oyunlarını daha fazla ilgi göstermiştir.
Pınar Çekirge – Yolu bir dönem Bursa Devlet Tiyatrosu’ndan geçen oyuncu, yönetmenlerden, bildiğim kadarı ile Suna Selen, Mahir Canova… Bir kaç örnek verir misin?
Uğur Ozan Özen – O kadar çok isim var ki. Ayşe Emel Mesci oyun yönetmişti. Zafer Algöz, Hüseyin Avni Danyal, Erkan Can Bursa’da oyuncuydu. Zafer Algöz ve Erkan Can kursta eğitim almıştı.
Pınar Çekirge – Bursa Devlet Tiyatrosu Müdür’lerinden Ali Cengiz Çelenk’i efsane olarak nitelendirme nedenin ne? Kısaca belirtir misin?
Uğur Ozan Özen – Âli Cengiz Çelenk (1934-1978) Bursa’lı değildir. Balıkesir Ayvalık’ta doğmuştur. İstanbul Belediye Konservatuarı ve Ankara Devlet Konservatuarı’ndan mezun olmuş. 1960-1971 arası Ankara Devlet Tiyatrosu’nda, sonrasında Bursa Devlet Tiyatrosu’nda yönetmen ve müdür olarak çalışmıştır. Evi, tiyatro binasının en üst katındaydı.
Âli Cengiz Çelenk’in 1972 yılında başlattığı tiyatro kursu 50. yılına ulaştı. O günden bu güne ücretsiz. Günümüzde kursta ders veren kişilerin çoğu, eskiden kursta öğrenci olanlar.
Pınar Çekirge
Pınar Çekirge – Son olarak, Çalıkuşu olarak hayata başlayıp, nihayetinde Kamuran’la evlenip ev kuşu olmayı seçen Feride Nizamettin Zeyniler Köyü’nde öğretmenlik yapmamış mı?
Uğur Ozan Özen – Reşat Nuri Güntekin tiyatroyu çok seviyor. Yazıları kitap haline getirildi. O kitaptaki yazılara bakıldığında tiyatronun her alanıyla ilgilendiğini görüyoruz. Bursa’da öğretmenlik yaptığı sırada tiyatrodan uzak değil. Önce İstanbul Kızı adıyla oyun yazıyor. Sahnelenmeyince romana çeviriyor. Mesele bundan ibaret. Romanın geçtiği yer, yani Zeyniler Camii ve Haziresi, Emirsultan Camii’nin ilerisindedir. Reşat Nuri Güntekin Bursa’da öğretmenlik yaptığı sırada çevrede apartmanlar yoktu. Reşat Nuri Güntekin gördüklerini hayaliyle birleştirip romanında yazmıştır.
PINAR ÇEKİRGE
