SEMİH ÇELENK (*)
Teatra Jiyana Nû tarafından sergilenmek üzereyken yasaklanan, Dario Fo’nun Kürtçe başlığıyla “Bêrû: Klakson Borîzan û Birt” (Yüzsüz: Klakson, Borazan ve Bırt) oyunuyla ilgili tartışmalar sırasında Dario Fo oyunlarının Türkiye’deki temsilcisi Füsun Demirel’in yaptığı açıklamada kullandığı “Dario Fo’nun “Yüzsüz” adlı bir oyunu yoktur” ifadesi üzerine, “Yüzsüz”ü Türkçe’ye çeviren kişi olarak, bir hususu açıklığa kavuşturmak istiyorum.
Dario Fo’nun 1981 yılında yazdığı “Clacson, trombette e pernacchi” adlı oyun İngilizce’ye Dale McAdoo ve Charles Mann tarafından “About Face” adıyla 1982’de çevrilmiş ve Yale Üniversitesi Tiyatro Bölümü’nün Repertuvar tiyatrosu “Yale Reporty Theatre” tarafından 1983 yılında oynanmış; bölümün dergisi “Theater”ın 3.cilt ve 14.sayısında da metni yayınlanmıştır. 1992 yılında bu oyunu adı geçen dergide okumuş ve çevirmeye karar vermiştim. O tarihlerde, yazılmasının ardından 10 yıl geçen her yapıt izin almaksızın Türkçe’ye çevrilebiliyordu. (Bu kural 1995 yılında kanunda yapılan düzenlemeyle 10 yıldan 70 yıla çıkarılmıştır.) Oyunu kısa süre içinde Türkçe’ye çevirdim. Oyunun İngilizce versiyonunun başlığı “About Face” hem “yüz hakkında, yüze dair” anlamını hem de “ani fikir değişikliği”, “180 derece dönme” anlamlarını içeren bir başlıktı. Oyunda FIAT’ın patron Gianni Agnelli’nin yanan yüzü bir yanlış anlaşılma sonucu ameliyatla işçisi Antonio’nun yüzüyle değiştirildiğinden, “Yüzsüz” ismi hem Agnelli’nin yüzünü kaybetmesini hem de finans kapitalin temsilcisi olarak yüzsüzlüğünü yansıtması açısından “About Face” ile karşılanmıştı. Ben “Surat Meselesi” ile “Yüzsüz” arasında kalmışken, oyunun başrol oyuncusu sevgili Şener abi (Kökkaya) “Yüzsüz”de ısrar etti ve böylece yaptığım çevirinin adı “Yüzsüz” oldu.
Oyun 1993 yılında Ankara Ekin Tiyatrosu’nda Selçuk Uluergüven ve 1994 yılında da Adana Devlet Tiyatrosu’nda Ferdi Merter rejisiyle sahnelendi. Hatta Ferdi Merter ile o dönem oyunda tek kişinin oynaması gereken iki rolü iki ayrı kişiye oynatmasından dolayı tartışmış ve bir polemik yaşamıştık. 1994-95 tiyatro süreminde “Yüzsüz” Adana Devlet Tiyatrosu’nda kapalı gişe oynarken, 1995 yılında Füsun Demirel ve Nurettin Şen’in kurduğu FN Ajans’tan Dario Fo ve Franca Rame’nin resmi temsilcisi olarak gönderilen ve oyunun durdurulmasını isteyen bir ihtarname geldi. Bu ihtarname üzerine Adana Devlet Tiyatrosu “Yüzsüz”ü oynamayı durdurdu. O dönemde Füsun Demirel’le yaptığım konuşmada bu versiyonun da haklarını ajansın koruyabileceğini, birçok oyunun Türkçe’de birçok çevirisinin olduğunu, isteyen tiyatronun istediği çeviriyi oynaması gerektiğini söylemiştim. Ancak Füsun Demirel bu oyunun oynanması gereken çevirisinin İtalyanca’dan kendi yaptığı “Klaksonlar, Borazanlar ve Bırtlar” olduğunu söylemiş ve DT’de oynanan oyunun durdurulmasından vazgeçmemişti. Ardından, yine 1995 yılında Mask-Kara Tiyatrosu ve Nazif Uslu çevirimi oynamak istemiş, ben de Fo’nun haklarının temsilcisinin Füsun Demirel olduğunu, öncelikle onun iznini almaları gerektiğini söylemiştim. Nazif Uslu Füsun Demirel ile görüşmüş ve kendisinin benim çevirimin oynanmasına izin vermediğini, kendi çevirisini ise parça parça, daktilo halinde kendilerine ulaştırdığını söylemişti.
Aradan geçen 25 yıl içinde birçok tiyatro bana bu çeviriyi oynamak için başvurduğunda yazarın temsilcisi olarak Füsun Demirel’in bu çevirinin oynanmasına izin vermediğini, oyunun kendi yaptığı çevirisi içinse kendilerine başvurması gerektiğini söylemiştim. O tarihten bu yana tıpkı Yücel Erten hocanın “Bir Anarşistin Kaza Sonucu Ölümü” çevirisi gibi benim çevirim “Yüzsüz” de ne yazık ki yazarın temsilcisinden “Yasaklı” oyunlar olarak tarihe gömülmüştü. O tarihten bu yana içinde Dario Fo, Franca Rame ve Füsun Demirel gibi değerli isimler geçen bu hikaye ile ilgili tek bir kelime etmemiş ve çevirimin gömülmesine ses çıkarmamıştım.
Peki bu konuyu, üzerinden 25 yıl geçmesine rağmen bir kez daha niye gündeme getirdim? Bildiğiniz üzere, Teatra Jiyana Nû’nun oyununun yasaklanmasından sonra yapılan tartışmalarda “Yüzsüz” ismi çokça zikredilmişti. Çünkü oyunun adında “Bêrû/ Yüzsüz” geçiyordu. Bu arkadaşlarımız Kürtçe çevirilerinde sadece benim başlığımı mı yoksa çevirimi mi kullandılar bilmiyorum. Füsun Demirel bu yasaklama ile ilgili olarak kamuoyuna yaptığı açıklamanın bir yerinde, Dario Fo’nun “1995 yılından beri Türkiye’de Türkçede resmî çevirmeni ve temsilcisi olarak, sosyal medyadaki bilgi kirliliği neticesinde kamuoyuna açıklık getirmek zorunluluğu doğmuş bulunmaktadır. Öncelikle yazarın ‘Yüzsüz’ adında bir oyunu yoktur. Yazar henüz hayatta iken Türkiye’de ‘Yüzsüz’ isminin zaman zaman kullanıldığı bilgisini aldığında bu ismi kabul etmemiş ve oyunun özgün dilinden ve özgün ismi ile anılması gerektiğini hatırlatmıştır. Yani söz konusu oyun ‘Klakson Borazanlar ve Bırtlar’dır.” ifadelerini kullanmaktadır. Bu ifadeler, konunun tarafı olarak bir açıklama yapmamı zorunlu kılmıştır.
Dario Fo’nun “Clacson, trombette e pernacchi” oyununun İngilizce’ye “About Face” adıyla yapılmış uyarlamasının tarafımdan Türkçe’ye yapılan çevirisinin adı “Yüzsüz”dür. Dolayısıyla Türkçe’de yazarın temsilcisi tarafından yasaklanmış olsa da “Yüzsüz” isimli bir çevirisi vardır. Bu çeviriye harcadığım emeğin adı “bilgi kirliliği” olamaz. Oyunun yazılmasından bir yıl sonra Dario Fo’nun izniyle yapılan İngilizce uyarlamasının adına karşı çıkmayan Fo’nun, bu oyunun Türkçe’ye çevrilmesinde –ki o yıllarda Füsun Demirel’in “Klaksonlar, Borazanlar, Bırtlar” çevirisi henüz yapılmamış, basılmamış ve oynanmamıştır- oyunun anlam dünyasına ve bu versiyonun İngilizce adına çok da yabancı olmayan “Yüzsüz” ismi verilmesine karşı olduğu söylentisi pek gerçekçi değildir. Eğer böyle olsa yazarın temsilcisinin Adana Devlet Tiyatrosu tarafından oynanan “Yüzsüz”den tahakkuk eden telifi almaması gerekirdi. Temsilcisi tarafından ihtarname ile durdurulan “Yüzsüz”ün telifi bildiğim kadarıyla olması gerektiği gibi Dario Fo’nun yasal temsilcisine ödenmiştir.
Dario Fo’nun “Klaksonlar, Borazanlar ve Bırtlar” oyununun o yıllarda İtalyanca’dan bir çevirisi yapılmış olsaydı hiç kuşku yok ki ben de okuyup beğendiğim ve Türkçe’de de oynansın istediğim bu oyunu ikinci dilden çevirmeye kalkmazdım. O yıllarda Dario Fo’dan Türkçe’de sadece çevirmeni hiç anılmayan “Ödenmeyecek” adıyla oynanan, “Ödemiyoruz, Ödemeyeceğiz!”, Yücel Erten tarafından çevrilen “Bir Anarşistin Kaza Sonucu Ölümü” ve bu andığım iki oyundan çok sonra çevrilen Füsun Demirel’in “Kadın Oyunları” çevirileri vardı. “Yüzsüz” de bugün “resmî” olarak yasaklı olduğu için oynanamayan Dario Fo’nun Türkçe’ye çevrilen dördüncü oyunudur. Hatırlatmak gerekir ki, çevirmenler Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na göre yapıtların çevrilen dildeki ortak yaratıcılarıdır.
Ezcümle, Teatra Jiyana Nû’nun başına gelen bu despotik yasaklama hadisesi dolayısıyla 25 yıldır sadece Dario Fo’nun temsilcisi tarafından çevrilmediğinden ötürü yasaklı hale gelen, oynanmayan ve kendisinden ümit kestiğim çevirimden haber aldığım için çok mutluyum. Arkadaşlarım “Yüzsüz”ü sadece başlıkta mı kullandılar yoksa benim çevirimden de yararlandılar mı bilmiyorum. Sadece meselenin bende gizli kalan tarafını paylaşmak amacım. Bir yasaklamayı protesto ederken konunun içinde gizli kalan başka bir yasaklama da görünsün istedim.
Bu vesileyle bugün ayakta kalmaya, varolmaya çalışırken dünyanın bütün dillerinde sahneye ve hayata ışık olmayı sürdüren meslektaşlarıma sevgilerimi ve dayanışma duygularımı yazıyorum.
(*)DEÜ GSF Öğretim Üyesi, Oyun Yazarı ve Yönetmen
